Doelenboom
Een doelenboom (Engels: objectives tree) is een conceptueel model dat beschrijft hoe de doelen van een actor kunnen worden geoperationaliseerd tot meetbare criteria.
Een doelenboom is gerichte graaf waarin de knopen doelstellingen zijn (weergegeven als rechthoeken) en de takken (weergegeven door hoekige lijnen zoals in een organisatieschema) een definitierelatie representeren. Een lijn van een hoger gelegen doel (= bovendoel) A naar een lager gelegen doel (= subdoel) B kun je lezen als "B is een subdoel van A", of (minder bondig, maar meerzeggend) als "de mate waarin A bereikt is kun je onder andere zien aan de mate waarin B bereikt is". De definitierelatie tussen doelen is dus beslist iets anders dan de beïnvloedingsrelatie tussen factoren in een causalerelatiediagram !
Voorbeeld
Een doelenboom is altijd actor-specifiek en situatie-specifiek. De onderstaande doelenboom geeft aan wat gewenst is door een bedrijf dat op zoek is naar een goede vestigingslocatie.
Merk op:
- Een doelenboom brengt een partiële ordening aan op de doelen van een actor: doelen worden geordend van globaal (uitspraken over het systeem als geheel) naar specifiek (uitspraken over bepaalde eigenschappen van het systeem).
- Een doel heeft geen subdoelen wanneer de waarde van de betreffende factor in een eenheid kan worden uitgedrukt (bijv. oppervlak in m², of wegcapaciteit in #/h).
- Een doel legt een relatie tussen een factor en het door de actor gewenste waardebereik voor die factor:
- "voldoende oppervlak" ⇒ oppervlak van bedrijfslocatie ∈ [ondergrens, ∞)
- "dicht bij treinstation" ⇒ afstand van bedrijfslocatie tot treinstation ∈ [0, bovengrens]
- De grenzen van dat waardebereik hoeven niet per se gespecificeerd te worden; in dat geval moet uit de uitspraak wel blijken hoe de actor een waarde waardeert (zo geeft "voldoende oppervlak" aan dat voor de factor oppervlak hoge waarden gewenst zijn, terwijl "lage pachtsom" en "weinig geluidhinder" aangeven dat voor de betreffende factoren lage waarden gewenst zijn).
- Een doel dat op deze manier de voorkeur van de actor aangeeft is definieert een criterium voor die actor.
- Zonder specificatie van een ondergrens definieert het doel "voldoende oppervlak" geen "scherp" criterium.
- Een doel dat voor de betreffende factor het gewenste waardebereik wél precies aangeeft (bijv. "pachtsom ≤ 3000 €/maand", of "oppervlak ≥ 4 ha") noemen we een volledig geoperationaliseerde doelstelling. Zulke doelstellingen definiëren wél "scherpe" criteria.
